ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

Η ψυχολογία της διατροφής είναι η ψυχολογική μελέτη για το πώς οι γνωστικές επιλογές, όπως οι αποφάσεις για τα γεύματά μας, επηρεάζουν τη διατροφή, την ψυχολογική υγεία και τη γενική μας υγεία. Περιλαμβάνει τη μελέτη του νου και της συμπεριφοράς σε σχέση με τη διαδικασία λήψης και χρήσης τροφής. Η ψυχολογία της διατροφής επιδιώκει να κατανοήσει τη σχέση μεταξύ της διατροφικής συμπεριφοράς και της ψυχικής υγείας/ ευημερίας. Πρόκειται για ένα υπο-πεδίο της ψυχολογίας και πιο συγκεκριμένα της ψυχολογίας της υγείας που έχει εφαρμογή σε πολλούς διαφορετικούς τομείς, όπως στην ψυχολογία, τη διαιτολογία και τη διατροφή και το μάρκετινγκ.

Υπάρχουν δύο κύριοι τομείς αντιπαράθεσης στην ψυχολογία της διατροφής. Ο πρώτος τομέας της διαμάχης είναι εάν η διατροφή επηρεάζει τις ψυχολογικές λειτουργίες ή εάν μπορεί να θεωρηθεί ως ψυχολογική επιλογή και εάν η ψυχολογική κατάσταση και συμπεριφορά είναι αυτή που επηρεάζει τη διατροφή και την υγεία. Η δεύτερη διαμάχη αφορά την οριοθέτηση του «υγιούς» ή «φυσιολογικού» που σχετίζεται με τη διατροφή.

Η ψυχολογία της διατροφής είναι ένας τομέας που βρίσκεται ακόμη στα αρχικά στάδια ανάπτυξής της. Με την παχυσαρκία ένα συνεχώς αυξανόμενο πρόβλημα ιδιαίτερα στις δυτικές κοινωνίες, η διατροφική ψυχολογία κερδίζει δημοτικότητα στην κοινωνία σήμερα. Η ψυχολογία της διατροφής έχει επηρεάσει άμεσα και έμμεσα την έρευνα σχετικά με τις δίαιτες, τις ετικέτες των τροφίμων, το εμπόριο των τροφίμων, την τεχνολογία τροφίμων, την παχυσαρκία και τη στάση του κοινού απέναντι στα τρόφιμα μεταξύ άλλων.

Ορισμένες έρευνες συζητούν την ιδέα ότι η σημασία της διατροφής στη γενική υγεία και στη ζωή μας γενικά είναι υπερβολική.  Η ιδέα των επιλογών τροφίμων που έχουν ακραίες συνέπειες πιστεύεται ότι είναι βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα και ενδεχομένως απορρέουν από την ιστορία του Αδάμ και της Εύας που τρώνε τον απαγορευμένο καρπό.

Ετικέτες τροφίμων 

Η σκέψη πίσω από την επισήμανση των διατροφικών ετικετών στα τρόφιμα ήταν να παρέχει στους καταναλωτές τις απαραίτητες πληροφορίες για να κάνουν σωστές επιλογές σχετικά με τα τρόφιμα που αγοράζουν. Οι ψυχολόγοι διατροφής έχουν κάνει έρευνα σχετικά με το πώς επηρεάζουν αυτές οι ετικέτες για το πώς οι καταναλωτές επιλέγουν ποια τρόφιμα να αγοράσουν. Αυτές οι μελέτες έχουν δείξει μικτά αποτελέσματα όσον αφορά τις επιπτώσεις της διατροφικής σήμανσης. Σύμφωνα με την έρευνα, ο μέσος καταναλωτής τείνει να διαβάζει τις ετικέτες και να λαμβάνει υπόψη τις πληροφορίες, εν μέρει επειδή οι εταιρείες έχουν αρχίσει να παράγουν τρόφιμα με περισσότερα συστατικά για την υγεία. Ωστόσο, πολλά από αυτά τα πιθανά οφέλη για την υγεία επισκιάζονται από τη συνεχιζόμενη αύξηση της παχυσαρκίας και των θανάτων που σχετίζονται με την παχυσαρκία και τις ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες.

Μάρκετινγκ

Όπως συμβαίνει με οποιαδήποτε βιομηχανία, το μάρκετινγκ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αγορά και πώληση προϊόντων διατροφής. Οι εκστρατείες μάρκετινγκ τροφίμων και ποτών αυξάνονται όλο και περισσότερο σήμερα και είναι μεγαλύτερες σε σχέση με το παρελθόν, δεδομένων των πόρων που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι μεγάλες εταιρίες στις μορφές των κοινωνικών μέσων και του μάρκετινγκ. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η δραματική αύξηση των ποσοστών παχυσαρκίας είναι τουλάχιστον εν μέρει, λόγω της αύξησης της εμπορίας τροφίμων κατά τα τελευταία 30 χρόνια. Νέες στρατηγικές μάρκετινγκ έχουν πάρει πολλές μορφές, όπως η αλλαγή της συσκευασίας του ίδιου του τροφίμου ή του ποτού, η τοποθέτηση προϊόντων στα μέσα ενημέρωσης, οι διαφημίσεις στα σχολεία και οι διαφημίσεις με αθλητές ή διασημότητες. Πολλές από αυτές τις μεθόδους έχουν στόχο τα παιδιά και τους εφήβους, οι οποίοι δείχνουν μελέτες, τείνουν να εντυπωσιάζονται περισσότερο από τους ενήλικες και των οποίων τα πρότυπα κατανάλωσης ως παιδιά μπορούν να συνεχιστούν μακροπρόθεσμα στη ζωή τους ως ενήλικες.

Τεχνολογία τροφίμων 

Πρόσφατα, τα τρόφιμα αποτέλεσαν πηγή τεχνολογικής ανάπτυξης. Οι ψυχολόγοι διατροφής έχουν μελετήσει την αντίληψη του κοινού σχετικά με την τεχνολογία τροφίμων, όπως η γενετική τροποποίηση ή τα πρόσθετα που μπορεί να επεκτείνουν τη διάρκεια ζωής των τροφίμων, μεταξύ άλλων θεμάτων. Γενικά, τα ευρήματα δείχνουν ότι ο μέσος καταναλωτής είναι πιο πιθανό να αποφύγει τα τρόφιμα που επηρεάζονται από την τεχνολογία και θα προτιμούσαν οργανικές, φυσικές επιλογές. Αυτές οι τεχνολογικές επιπτώσεις θεωρούνται συχνά από τους καταναλωτές ότι ενέχουν κινδύνους για την υγεία, ακόμη και αν οι ισχυρισμοί αυτοί δεν βασίζονται σε γεγονότα.

Η «μόδα» της υγιεινής διατροφής

Τα τελευταία χρόνια επικρατεί μία τάση για ένα πιο υγιεινό τρόπο ζωής και αυτό σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό περιλαμβάνει και την υγιεινή διατροφή, που πολλές φορές φτάνει ακόμα και σε ακρότητες, όπως π.χ. ο απόλυτος αποκλεισμός από τη διατροφή σε ότι περιλαμβάνει αλάτι, ζάχαρη, κορεσμένα λιπαρά ή γλουτένη.

Η ψυχολογία της διατροφής έχει πολλές εφαρμογές που δεν σχετίζονται μόνο με το πώς και τι τρώει κάποιος καθημερινά, αλλά και με τους τρόπους και τους λόγους για τους οποίους κάποιος κάνει δίαιτα και άσκηση . Οι «υγιεινές» διατροφικές συνήθειες είναι δημοφιλείς στη σημερινή κοινωνία και συνήθως επηρεάζονται από τα πρότυπα της σημερινής κοινωνίας για την ομορφιά και το ιδανικό σώμα και βάρος. Αυτές οι δίαιτες συνήθως περιλαμβάνουν μια ακραία κατάσταση ή περιορισμό στην πρόσληψη τροφής ενός ατόμου που υποτίθεται ότι θα οδηγήσει σε απώλεια βάρους. Οι άνθρωποι έλκονται από αυτά τα πρότυπα διατροφής λόγω της πιθανής ευκολίας με την οποία μπορεί να συμβεί η απώλεια βάρους. Ωστόσο, οι ισχυρισμοί αυτοί δεν βασίζονται πάντα στην επιστημονική έρευνα.

Αυτό που θα έπρεπε να μας προβληματίζει ωστόσο από όλα αυτά, είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που μπαίνουν στη διαδικασία να ακολουθήσουν αυτές τις υγιεινές διατροφικές συνήθειες, έχουν πρωτίστως ως στόχο την βελτίωση της εμφάνισής τους σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής (που επιβάλλουν το λεπτό, αδύνατο σώμα) και να είναι ικανοποιημένοι με την εικόνα τους και όχι η ίδια η υγεία. Πολλές φορές μάλιστα η υγεία αυτή διακινδυνεύεται εξαιτίας ακραίων διαιτών και διατροφικών συνηθειών. Ουσιαστικά ο κύριος στόχος είναι η αύξηση της αυτοπεποίθησης και την αυτοεκτίμησης μέσω της εμφάνισής.

Διατροφικές Διαταραχές

Όταν εμπλέκονται ψυχογενείς παράγοντες στην έντονη επιθυμία για έλεγχο της διατροφής και του βάρους πολλές φορές οι συνέπειες μπορεί να είναι πολύ σοβαρές, όπως με τις διατροφικές διαταραχές. Οι διατροφικές διαταραχές δεν είναι απλά και ασήμαντα περιστατικά, είναι σοβαρές ασθένειες που πλήττουν ολοένα και μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού, κυρίως κορίτσια στην εφηβεία και γυναίκες, οδηγώντας, όσους τις αντιμετωπίζουν να ανησυχούν σε υπερβολικό βαθμό αναπτύσσοντας διατροφικές συνήθειες που απειλούν την καθημερινότητα και γενικότερα τη ζωή τους.

Διατροφικές διαταραχές είναι:

·         Η ψυχογενής ανορεξία: Τα άτομα με νευρική ανορεξία έχουν μια διαστρεβλωμένη εικόνα του σώματος τους που τους αναγκάζει να βλέπουν τους εαυτούς τους ως υπέρβαρους, ακόμη και όταν είναι επικίνδυνα λεπτοί.

·         Ψυχογενής βουλιμία: Τα άτομα με βουλιμία τρώνε υπερβολικές ποσότητες φαγητού, όπου στη συνέχεια το αποβάλλουν από το σώμα τους, γιατί φοβούνται τις θερμίδες και την απόκτηση βάρους, κάνοντας χρήση καθαρτικών, κλυσμάτων, διουρητικών ή το πιο σύνηθες, κάνοντας εμετό. Τις περισσότερες φορές, επειδή αισθάνονται αηδία και ντροπή για τον άτακτο τρόπο με τον οποίο καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες φαγητού, ενεργούν με μυστικότητα και μόλις αδειάσουν τα στομάχια τους, νιώθουν να φεύγει από πάνω τους η ένταση και τα αρνητικά συναισθήματα που ένιωθαν πριν.

·         Διαταραχή Υπερφαγίας: Όπως και τα άτομα με βουλιμία, έτσι και τα άτομα με διαταραχή υπερφαγίας, βιώνουν συχνά επεισόδια κατανάλωσης φαγητού που ξεφεύγει από τον έλεγχο τους. Η διαφορά με τη βουλιμία είναι ότι οι πάσχοντες από αυτή τη διαταραχή,  δεν αποβάλλουν από τα σώματά τους τις υπερβολικές θερμίδες . 

Η αιτιολογία των διατροφικών διαταραχών δεν μας είναι ακόμη ξεκάθαρη και είναι αποτέλεσμα βιοψυχοκοινωνικών παραγόντων. Οι βιολογικοί παράγοντες που ενοχοποιούνται σχετίζονται με τη φυσιολογία της γλυκόζης, την υποθρεψία και με το σύστημα ελέγχου πείνας – κορεσμού και σύνθεση σεροτονίνης. Ψυχολογικοί/συναισθηματικοί παράγοντες προδιαθέτουν και συμβάλλουν στην ανάπτυξη διατροφικών διαταραχών: πολλοί άνθρωποι με διατροφικές διαταραχές υποφέρουν από χαμηλή αυτοεκτίμηση, αισθήματα απελπισίας και έντονη δυσαρέσκεια για την εμφάνισή τους. Επίσης, ειδικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας συνδέονται με κάθε μία από τις διαταραχές. Οι άνθρωποι με ανορεξία τείνουν να είναι τελειομανείς, για παράδειγμα, ενώ τα άτομα με βουλιμία είναι συχνά παρορμητικά. Τέλος, ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και οικογενειακών συνθηκών μπορούν να επισπεύσουν τις διατροφικές διαταραχές σε ευαίσθητα άτομα. Ο πιο σημαντικός παράγοντας είναι η εικόνα που προβάλλουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με την εικόνα της λεπτής, αδύνατης γυναίκας, να δεσπόζει παντού. Το πρότυπο ομορφιάς που σχετίζεται με το αδυνατισμένο σώμα, βρίσκεται παντού και επηρεάζει αρνητικά την ψυχοσύνθεση κυρίως των κοριτσιών που βρίσκονται στην ευαίσθητη αναπτυξιακή φάση της εφηβείας. Θέλοντας να αντιγράψουν αυτό το πρότυπο ομορφιάς και έχοντας χαμηλή αυτοεκτίμηση, καταφεύγουν σε εξαντλητικές δίαιτες οι οποίες υπάρχει κίνδυνος να εξελιχθούν σε διατροφική διαταραχή.

Οι διατροφικές διαταραχές μπορεί να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες για την υγεία. Οργανικά προβλήματα που συνδέονται με την ανορεξία περιλαμβάνουν αναιμία, δυσκοιλιότητα, οστεοπόρωση, ακόμη και βλάβες στην καρδιά και τον εγκέφαλο. Η βουλιμία μπορεί να οδηγήσει σε πόνο στο λαιμό, φθαρμένο σμάλτο των δοντιών, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση και καρδιακές προσβολές. Άτομα με τακτική υπερφαγία μπορεί να αναπτύξουν υψηλή πίεση του αίματος, καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη και άλλα προβλήματα που συνδέονται με την παχυσαρκία .

Οι διατροφικές διαταραχές συνδέονται επίσης και με ψυχικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ακόμα αν οι διατροφικές διαταραχές είναι τα συμπτώματα αυτών των προβλημάτων ή αν τα προβλήματα αναπτύχθηκαν εξαιτίας της απομόνωσης, του στιγματισμού και των φυσιολογικών αλλαγών που προκλήθηκαν από τις διατροφικές διαταραχές τους. Αυτό που είναι σαφές από τις έρευνες, είναι ότι οι άνθρωποι με διατροφικές διαταραχές πλήττονται από υψηλότερα ποσοστά άλλων ψυχικών διαταραχών - όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές και κατάχρηση ουσιών - από ό, τι άλλοι άνθρωποι.

Τα άτομα που πάσχουν από διατροφικές διαταραχές ή άτομα που έχουν δικούς τους ανθρώπους με διατροφικές διαταραχές θα πρέπει να απευθύνονται για βοήθεια σε ειδικούς ψυχικής υγείας, ιατρούς και διατροφολόγους. Καθώς πρόκειται για ιδιαίτερα σοβαρές ασθένειες που κρύβουν κινδύνους ακόμη και για την ίδια τη ζωή των ασθενών, η επέμβαση θα πρέπει να είναι άμεση και να υπάρξει συνεργασία όσων εμπλέκονται. Ωστόσο, μέσω των κατάλληλων θεραπευτικών προγραμμάτων και του αντίστοιχου υποστηρικτικού δικτύου μπορεί να υπάρξει αντιμετώπιση.

 Συμπέρασμα

Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, καταλαβαίνουμε τη σημασία που έχει το φαγητό και η διατροφή στη ζωή μας, ειδικά στη σύγχρονη κοινωνία. Ειδικά αυτές τις μέρες την περίοδο των γιορτών είναι συνήθως μέρες που σκεφτόμαστε αρκετά το φαγητό. Μπορεί να μας απασχολεί τι θα περιλαμβάνουν τα εορταστικά γεύματα και μενού μας και πώς θα τα κάνουμε πιο γευστικά, μπορεί όμως επίσης να σκεφτόμαστε με ποιους τρόπους θα περιορίσουμε τον εαυτό μας έτσι ώστε να μην «ξεφύγουμε» αρκετά αυτές τις μέρες, ή ακόμα και αν έχουμε ήδη «ξεφύγει» πώς θα καταφέρουμε να χάσουμε το βάρος που έχουμε πάρει, έτσι ώστε η εικόνα μας να συμβαδίζει όσο γίνεται με τα πρότυπα της εποχής και να είμαστε κι εμείς πιο ικανοποιημένοι από τον εαυτό μας.

Σε κάθε περίπτωση καλό είναι να αποφεύγονται οι υπερβολές είτε από την πλευρά της πολύ ανθυγιεινής είτε από την πλευρά της υπερβολικά υγιεινής διατροφής και των ακραίων διαιτών. Στόχος θα πρέπει να είναι πάνω απ’ όλα η υγεία, σωματική και ψυχική. Ούτε η υπερκατανάλωση φαγητών και γλυκών γευστικών αλλά ανθυγιεινών θα μπορέσει να γεμίσει τα «κενό» που νιώθουμε στη ζωή μας και να την κάνει πιο «νόστιμη», ούτε οι ακραίες δίαιτες, το άψογο κορμί και η εικόνα μας θα πρέπει να είναι ο κύριος στόχος στη ζωή μας απαρνούμενοι την «απόλαυση» και τη «γεύση» σε αυτή και διακινδυνεύοντας την υγεία μας ψυχική και σωματική ή ακόμα και τη ζωή μας. Άλλωστε, για να είμαστε αντικειμενικοί και ρεαλιστές, σίγουρα η όψη ενός υπερβολικά αδύνατου και αποστεωμένου σώματος δεν είναι καθόλου αισθητικά ωραία και σίγουρα είναι προτιμότερο και πιο υγιές ένα σώμα με καμπύλες.

«Παν μέτρον άριστο» έλεγαν οι αρχαίοι και μάλλον είχαν φιλοσοφήσει καλύτερα τη ζωή από εμάς στη σύγχρονη εποχή, που συχνά καταφεύγουμε σε ακρότητες.