ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΕΣ

Ίσως κάποιοι σκέφτεστε με ανησυχία ότι σήμερα είναι Παρασκευή και 13. Οι δεισιδαιμονίες ήταν πάντα κάτι ενδιαφέρον για εμένα: υπάρχει σε αυτές κάτι λαμπερό, λαογραφικό και φανταστικό, κοσμικά μαγικό.

Υπάρχει μία μακρόχρονη παράδοση, που άφησαν πίσω τους αρχαίοι πολιτισμοί. Ο άγγλος ποιητής John Clare το 1825 έγραψε ότι αυτές οι πεποιθήσεις ήταν τόσο παλιές και ότι παρόλο που ήταν δύσκολο να εντοπιστούν ιστορικά, οι δεισιδαιμονίες παραμένουν εντυπωμένες στη μνήμη. Είναι ενσωματωμένες στο μυαλό μέχρι να γίνει μέρος της ύπαρξής του και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά στο ρεύμα της αιωνιότητας.

Οι περισσότεροι από εμάς περιστασιακά μπορεί να εμφανίσουμε προληπτική σκέψη ή συμπεριφορά χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Απλά σκεφτείτε: Πότε ήταν η τελευταία φορά που χτυπήσατε ξύλο, περπατήσατε μέσα στις γραμμές, αποφύγατε μια μαύρη γάτα ή διαβάσατε το καθημερινό σας ωροσκόπιο; Επιπλέον, οι ιστορίες για μάγισσες, φαντάσματα και στοιχειωμένα σπίτια ακόμα και τώρα καλά κρατούν. Ποιο είναι όμως το ψυχολογικό υπόβαθρο πίσω από τη μαγική σκέψη και τελικά μας βλάπτει ή μήπως λειτουργεί βοηθητικά; Πότε η προληπτική σκέψη μπορεί να είναι ακραία; Μήπως είχε δίκιο ο Stevie Wonder: Όταν πιστεύετε σε πράγματα που δεν καταλαβαίνετε, σας κάνει κακό;

Από πού προέρχονται οι δεισιδαιμονίες; 
Μπορούμε να εντοπίσουμε την προέλευση κάποιων τέτοιων πεποιθήσεων περιπλανώμενοι στις λαογραφικές και λεκτικές ιστορίες από όπου προέρχονται ορισμένα έθιμα και παραδόσεις, από τα αρχαία ακόμα χρόνια. Βέβαια ο εντοπισμός αυτός είναι αρκετά πολύπλοκος και δύσκολος και έχει κυρίως να κάνει με την επιστήμη της ιστορίας και ειδικότερα της λαογραφίας.

Σε ψυχολογικό πλαίσιο, υπάρχει μια θεωρία που βασίζεται στην αναπτυξιακή ψυχολογία και υποδηλώνει ότι αποκτάμε τρία πεδία γνώσης ως παιδιά που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την παγκόσμια διαισθητική γνώση για τη φυσική, την ψυχολογία και τη βιολογία. Οι δεισιδαιμονίες φαίνεται να βασίζονται σε πρώιμες πεποιθήσεις που διαμορφώνουμε για τον κόσμο και συνδέονται περισσότερο με την διαισθητική από ότι με την αναλυτική σκέψη. Οι Lindeman και Aarnio υποστηρίζουν ότι αυτές οι πεποιθήσεις, είναι συνηθισμένες σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, αλλά διατηρούνται και ενεργοποιούνται και στην ενήλικη ζωή, παρόλο που η ορθολογική γνώση που έχει αποκτηθεί εντωμεταξύ τις έχει υποτιμήσει. Σε μία έρευνα διαπίστωσαν ότι οι δεισιδαιμονίες θα μπορούσαν να αποδοθούν σε «οντολογική σύγχυση»: οι άνθρωποι με δεισιδαιμονίες έδιναν περισσότερο φυσική και βιολογική διάσταση σε ψυχικά φαινόμενα, όπως στην πεποίθηση ότι η σκέψη μπορεί να μετακινήσει αντικείμενα. Απέδιδαν μάλιστα συχνά ακόμα και γνώση, επιθυμίες και ψυχή στα αντικείμενα.

Η δεισιδαιμονία, το τελετουργικό και η σύνδεση με το άγχος

Δεν είναι πάντα σίγουρο ότι οι τελετουργίες ή οι πεποιθήσεις οφείλονται αποκλειστικά σε δεισιδαιμονίες. Η διαχωριστική γραμμή είναι όταν δίνουμε κάποιο μαγικό νόημα στο τελετουργικό, αναφέρει ο Stuart Vyse καθηγητής και πρόεδρος τμήματος ψυχολογίας του κολλεγίου του Κοννέκτικατ, στο WebMD. Για παράδειγμα, εάν ένας αθλητής αναπτύξει μια τελετουργία πριν από ένα παιχνίδι, κάτι που πολλοί προπονητές ενθαρρύνουν, μπορεί να τον βοηθήσει να είναι πιο ψύχραιμος και πιο συγκεντρωμένος. Αυτό δεν είναι πρόληψη, αναφέρει ο Vyse. Από την άλλη πλευρά αν ο αθλητής αυτός σκέφτεται ότι χτυπώντας την μπάλα σε συγκεκριμένο αριθμό επαναλήψεων θα κερδίσει το παιχνίδι, αυτό θεωρείται δεισιδαιμονία.

Ίσως αναρωτιέστε αν ορισμένες δεισιδαιμονικές συμπεριφορές - όπως η μέτρηση του αριθμού των φορών που πετάτε μια μπάλα - είναι πραγματικά ένα σημάδι της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής (OCD). Οι άνθρωποι με OCD έχουν καταναγκασμούς και κάνουν τελετουργίες ξανά και ξανά οι οποίες επηρεάζουν την καθημερινή τους ζωή. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο χαρακτήρας του Jack Nicholson στην ταινία «Καλύτερα Δε γίνεται» ο οποίος παραλείπει ρωγμές στο πεζοδρόμιο και τρώει στο ίδιο τραπέζι στο ίδιο εστιατόριο κάθε μέρα, ενώ είναι ανίκανος να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε αλλαγή στη ρουτίνα. Ενώ ορισμένα από τα συμπτώματα του OCD μπορεί να μιμούνται την προληπτική συμπεριφορά ή το αντίστροφο, ο Vyse αναφέρει ότι τα περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι δεν υπάρχει σαφής σχέση μεταξύ των δύο.

Είναι βέβαια σημαντικό να δώσουμε προσοχή στη σκέψη μας, ιδιαίτερα εάν παρουσιάζουμε συμπτώματα άγχους, έντασης, υπερβολικής ανησυχίας, προβλήματα στον ύπνο , εμμονή σε σκέψεις και εξάντληση. Εάν εμφανίσουμε αυτά τα συμπτώματα ή διαπιστώσουμε επαναλαμβανόμενη τελετουργική συμπεριφορά που είναι εκτός ελέγχου, είτε κάτι τέτοιο θεωρείται δεισιδαιμονία είτε όχι, θα πρέπει να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.

Κινητήριες δυνάμεις

Η επιθυμία για περισσότερο έλεγχο πάνω στις καταστάσεις είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από τις περισσότερες δεισιδαιμονίες. Έχουμε την τάση να ψάχνουμε για κάποια εξήγηση γιατί συμβαίνουν τα πράγματα. Μερικές φορές η δημιουργία μιας ψευδούς βεβαιότητας είναι καλύτερη από την αβεβαιότητα, όπως αναφέρει ο Vyse. Οι επαγγελματικές συνεντεύξεις και άλλες καταστάσεις όπου θέλουμε τα πράγματα να πάνε καλά - ανεξάρτητα από τη δική μας προετοιμασία ή απόδοση – μπορεί να αποτελούν αφορμή για προληπτικές σκέψεις. Βρισκόμαστε συχνά σε καταστάσεις στη ζωή όπου πρόκειται να συμβεί κάτι πραγματικά σημαντικό, έχουμε προετοιμαστεί για αυτό όσο μπορούμε καλύτερα, αλλά το αποτέλεσμα είναι ακόμα αβέβαιο, είναι ακόμα ασαφές. Ανεξάρτητα από το πόσο σίγουροι ή προετοιμασμένοι είμαστε για μια εκδήλωση - είτε πρόκειται για ποδοσφαιρικό αγώνα, γάμο ή παρουσίαση - τα πράγματα μπορούν να ξεφύγουν ​​από τον έλεγχό μας. Οι δεισιδαιμονίες παρέχουν στους ανθρώπους την αίσθηση ότι έχουν κάνει κάτι επιπλέον για να προσπαθήσουν να εξασφαλίσουν το αποτέλεσμα που αποζητούν.

Θετικό ή αρνητικό;

Μια αίσθηση ασφάλειας και εμπιστοσύνης είναι ίσως το μεγαλύτερο όφελος που παίρνουμε συναισθηματικά από την προληπτική σκέψη ή συμπεριφορά. Σύμφωνα με τον Paul Foxman διευθυντή του Κέντρου για διαταραχές άγχους στο Burlington, υπάρχει ένα θετικό φαινόμενο placebo: αν πιστεύουμε ότι κάτι θα μας βοηθήσει, μπορεί να γίνει ακριβώς έτσι. Υπάρχει τεράστια δύναμη στην πίστη. Αν το αποτέλεσμα είναι θέμα καθαρού χρόνου, οι πεποιθήσεις δεν έχουν πραγματικά κανένα αντίκτυπο, ωστόσο, όταν η θετική στάση είναι βασικός παράγοντας σε κάποιο αποτέλεσμα, η προληπτική σκέψη μπορεί να μας δώσει μια επιπλέον ώθηση.

Οι προληπτικές σκέψεις γενικά μπορούν να έχουν σημαντική ψυχολογική επιρροή. Εάν κάποιος είχε κάποια θετική εμπειρία φορώντας ένα συγκεκριμένο πουκάμισο για παράδειγμα, θα μπορούσε να θεωρήσει καλό να φορέσει πάλι το συγκεκριμένο πουκάμισο και αυτό είναι κάτι που θα μπορούσε να συμβάλλει στην μείωση του άγχους του και να προωθήσει θετικές σκέψεις. Όμως αυτός ο τρόπος σκέψης μπορεί επίσης να εμποδίσει την απόδοση του σε περίπτωση απώλειας του τυχερού αντικειμένου.

Δεν είναι περίεργο ​​ότι οι προσδοκίες μπορούν να είναι εξαιρετικά ισχυρές και υποβλητικές. Πολλές μελέτες δείχνουν αποτελέσματα του λεγόμενου «εικονικού φαρμάκου» (θετικά και αρνητικά), τα οποία προκαλούνται εξ ολοκλήρου από τη δύναμη των προσδοκιών ή των προκαταλήψεων. 

Ωστόσο, οι δεισιδαιμονίες μπορούν επίσης να διαδραματίσουν αρνητικό ρόλο στη ζωή μας, ειδικά όταν συνδυάζονται με κάποια κακή συνήθεια όπως τα τυχερά παιχνίδια. Ένας προληπτικός παίκτης που πιστεύει ότι μπορεί να σταθεί τυχερός επιδεινώνει την εξάρτησή του από αυτή την κακή συνήθεια μέσω αυτής της πεποίθησης.

Επίσης δεισιδαιμονίες που προκαλούν φόβο είναι δυνατόν να παρεμβαίνουν στη ζωή μας και να μας προκαλέσουν επιπρόσθετο άγχος. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που φοβούνται την Παρασκευή και 13 μπορεί ακόμα και να αλλάξουν προγραμματισμένα ταξίδια ή ραντεβού εξαιτίας του άγχους που τους προκαλεί η συγκεκριμένη μέρα ή να αποδώσουν τυχαία αρνητικά γεγονότα σε αυτή τη μέρα. Αυτοί οι τύποι δεισιδαιμονιών δεν προσφέρουν κανένα όφελος.

Ποιοι είναι πιο προληπτικοί;

Σε γενικές γραμμές, οι γυναίκες είναι πιο προληπτικές από τους άνδρες, όπως αναφέρει ο Vyse. Σπάνια θα δούμε κάποια αστρολογική στήλη σε ανδρικό περιοδικό. Οι γυναίκες συνήθως είναι πιο αγχώδεις, ή τουλάχιστον, περισσότερες γυναίκες από άνδρες ζητούν βοήθεια για προβλήματα άγχους.

Όσον αφορά την προσωπικότητα, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι αγχώδεις και οι άνθρωποι που ανησυχούν περισσότερο είναι λίγο πιο πιθανό να είναι προληπτικοί. Επίσης οι πιο ευαίσθητοι και οι ψυχικά λιγότερο δυνατοί άνθρωποι που θεωρούν ότι τα περισσότερα γεγονότα εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες είναι πιθανότατα πιο προληπτικοί από ανθρώπους που θεωρούν σε μεγάλο βαθμό τον εαυτό τους κύριο της τύχης τους. Ένας λόγος για τον οποίο οι γυναίκες είναι πιο προληπτικές από τους άνδρες είναι ότι οι γυναίκες αισθάνονται, ακόμη και στη σημερινή σύγχρονη κοινωνία, ότι έχουν μικρότερο έλεγχο της τύχης τους από τους άνδρες.

Η νοημοσύνη φαίνεται να μην επηρεάζει τόσο το κατά πόσο κάποιος μπορεί να είναι προληπτικός. Για παράδειγμα στην πανεπιστημιούπολη του Χάρβαρντ, όπου κάποιος θα υποθέσει ότι υπάρχουν πολλοί έξυπνοι άνθρωποι, οι φοιτητές πολύ συχνά τρίβουν το πόδι του αγάλματος του John Harvard για καλή τύχη.

Συμπέρασμα

Προλήψεις και δεισιδαιμονίες, όπως και τελετουργικά μπορεί να αποτελούν μέρος μιας κοινότητας ή ενός πολιτισμού και μπορεί να αποτελούν μάλιστα ακόμα και μέρος κοινωνικών ή/και θρησκευτικών παραδόσεων που λειτουργούν με ενωτικό τρόπο για ανθρώπους, οικογένειες, κοινωνικές ομάδες, ακόμα και ολόκληρες κοινωνίες. Όλα αυτά βοηθάνε στην ενίσχυση της κοινωνικής ταυτότητας και των δεσμών μεταξύ ανθρώπων. Επίσης, όπως ανέφερα παραπάνω, μπορούν να λειτουργήσουν βοηθητικά προσφέροντας περισσότερη ηρεμία και συγκέντρωση.

Από την άλλη, καλό είναι πολλές φορές να χρησιμοποιούμε τη λογική και τις γνώσεις που τυχόν έχουμε και να σκεφτόμαστε/προβληματιζόμαστε σχετικά με την εγκυρότητα και τη λειτουργία τους πάνω σε ανθρώπους ή ακόμα και σε ολόκληρες κοινωνίες. Ειδικά αυτές που μπορεί να προκαλούν φόβο και άγχος, αυτές που λειτουργούν καταπιεστικά και ανασταλτικά στην ελευθερία βούλησης και έκφρασης των επιθυμιών και των ιδεών μας και εκείνες που μπορεί να αποτελούν αφορμή για σκέψεις και συμπεριφορές που βλάπτουν τον εαυτό μας ή τους άλλους.

Πολλές φορές η έκβαση των πραγμάτων δεν είναι στο χέρι μας, όμως το βέβαιο είναι ότι μπορούμε με τη θετική μας στάση, την αισιοδοξία, την ψυχική μας δύναμη και προσωπική προσπάθεια να κάνουμε θαύματα και να εκπλήξουμε τόσο τους άλλους όσο και τον ίδιο μας τον εαυτό και να γίνουμε κυρίαρχοι της ζωής μας.

https://www.youtube.com/watch?v=0CFuCYNx-1g

ΠΗΓΕΣ:

Stuart Vyse, PhD, καθηγητής και πρόεδρος, τμήμα ψυχολογίας, κολλέγιο του Κοννέκτικατ. συγγραφέας, Πιστεύοντας στο Μαγικό: Η ψυχολογία της δεισιδαιμονίας .Paul Foxman, PhD, διευθυντής, Κέντρο για διαταραχές άγχους, Burlington, Vt. Δελτίο Τύπου, Η ιστοσελίδα του Οργανισμού Gallup.

Damisch, L., Stoberock, Β. & Mussweiler, Τ. (2010). Σταυρωσε τα δαχτυλα σου! Πώς η δεισιδαιμονία βελτιώνει την απόδοση. Psychological Science, 21 (7), 1014-1020. 
Fluke, SM, Webster, RJ & Saucier, DA (2012). Μεθοδολογικές και θεωρητικές βελτιώσεις στη μελέτη των δεισιδαιμονικών πεποιθήσεων και συμπεριφοράς. British Journal of Psychology, 105, 102-126. 
Lindeman, M. & Aarnio, K. (2007) Πνευματικές, μαγικές και παραφυσικές πεποιθήσεις: Ένα ολοκληρωτικό μοντέλο. Journal of Research in Personality, 41, 731-744. 
Risen, JL (2015). Πιστεύοντας αυτό που δεν πιστεύουμε: Διαβίωση σε δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις και άλλες ισχυρές διαισθήσεις. Ψυχολογική ανασκόπηση [Advance online publication]. 
doi: 10.1037 / rev0000017 
Tobicyk, J. & Shrader, D. (1991). Superstition and self-efficacy, Psychological Reports, 68, 1387-1388. 
Vyse. S. (2014). Πιστεύοντας στη μαγεία: Η ψυχολογία της δεισιδαιμονίας (Ενημερωμένη έκδοση). Νέα Υόρκη: Πανεπιστημιακός Τύπος της Οξφόρδης.