ΥΠΑΡΧΕΙ ΨΥΧΗ;

ΨΥΧΗ

Από πολύ μικρή ηλικία είχα πολύ έντονα υπαρξιακά ερωτήματα, όπως σχετικά με την ύπαρξη της ψυχής του ανθρώπου. Υπάρχει κάτι πριν από τη γέννηση και πέρα από το θάνατο; Τι είναι αυτό που μας κάνει αυτό που είμαστε, που «γεννά» την προσωπικότητα, τα συναισθήματα και τις επιλογές μας; Υπάρχει κάτι πέρα από τη βιολογία; Όταν αποφάσισα να ασχοληθώ με την ψυχολογία, δε σας κρύβω ότι ένας πολύ σημαντικός λόγος που με τράβηξε σε αυτήν ήταν και η ίδια η ετυμολογία της λέξης. Η ετυμολογία της λέξης «ψυχολογία» περιλαμβάνει τις λέξεις «ψυχή» και «λόγος». Δηλαδή μελέτη της ψυχής, των ψυχικών λειτουργιών. Τι πραγματικά όμως είναι η ψυχή; Ποια είναι η πραγματική υπόστασή της; Περιορίζεται αποκλειστικά στις οργανικές λειτουργίες του εγκεφάλου και του σώματος ή μπορεί να είναι και κάτι παραπάνω;

Η λέξη «ψυχή» (από το ρήμα «ψύχω», δηλ. «φυσώ», «πνέω») κυριολεκτικά σημαίνει την «ψυχρή πνοή», δηλαδή την ύστατη ένδειξη της ζωής στο σώμα που γίνεται αισθητή από την αναπνοή.

Η ψυχή βέβαια δεν είναι μία έννοια που προσδιορίζεται εύκολα, ταυτίζεται όμως συνήθως με τις πνευματικές ιδιότητες ενός ζωντανού ανθρώπου: τη λογική, την προσωπικότητα, το συναίσθημα, τη συνείδηση, τη μνήμη, την αντίληψη, τη σκέψη, κ.λπ.

Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν τη λέξη «anima» (ζωντανό) για την έννοια της « εμψύχωσης », υποδεικνύοντας ότι η ψυχή είναι αυτή που δίνει τη ζωή στο σώμα. Η ψυχή θεωρήθηκε ως η άτρωτη ή πνευματική "αναπνοή" που ζωντανεύει τον ζωντανό οργανισμό.

Σε πολλές θρησκευτικές, φιλοσοφικές και μυθολογικές παραδόσεις, η ψυχή είναι η άτρωτη ουσία ενός ζωντανού όντος. Στον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό, μόνο τα ανθρώπινα όντα έχουν αθάνατη ψυχή (αν και η αθανασία αμφισβητείται εντός του Ιουδαϊσμού και μπορεί να έχει επηρεαστεί από τον Πλάτωνα). Οι Έλληνες φιλόσοφοι, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, διατύπωσαν ότι η ψυχή πρέπει να έχει μια λογική ικανότητα, η άσκηση της οποίας ήταν η πιο θεϊκή των ανθρώπινων πράξεων. Στη δίκη του, ο Σωκράτης συνόψισε τη διδασκαλία του ως τίποτε άλλο από μια προτροπή για τους συναδέλφους του Αθηναίους να υπερέχουν σε θέματα ψυχής, αφού όλα τα σωματικά αγαθά εξαρτώνται από την αριστεία αυτή (Απολογία 30α-β). Παρ’ όλα αυτά, οι απόψεις που εκτίθενται στα πλατωνικά έργα αποτελούν μια απόπειρα συστηματοποίησης και ανάπτυξης προϋπαρχουσών θεωριών, δεδομένου ότι τα ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου και τον θάνατο είναι πολύ παλαιότερα του Πλάτωνα και έχουν απασχολήσει ίσως όλους τους πολιτισμούς.

Τα ευρήματα της επιστήμης μπορεί να έχουν σημασία για την κατανόηση της ψυχής, ανάλογα με τις πεποιθήσεις του ατόμου όσον αφορά τη σχέση μεταξύ της ψυχής και του νου. Ένα άλλο μπορεί να είναι η πεποίθηση κάποιου σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα. Η επιστήμη δεν έχει αποδείξει ποτέ την ύπαρξη ψυχής.

Η νευροεπιστήμη, ως διεπιστημονικό πεδίο, και ο κλάδος της γνωστικής νευροεπιστήμης ιδιαίτερα, λειτουργεί σύμφωνα με την οντολογική υπόθεση της φυσικής . Με άλλα λόγια, υποθέτει ότι μόνο τα θεμελιώδη φαινόμενα που μελετούνται από τη φυσική υπάρχουν. Έτσι, η νευροεπιστήμη επιδιώκει να κατανοήσει τα ψυχικά φαινόμενα μέσα στο πλαίσιο σύμφωνα με τα οποία η ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά προκαλούνται αποκλειστικά από φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα μέσα στον εγκέφαλο και λειτουργεί με τον τρόπο του αναγωγισμού αναζητώντας μια εξήγηση για το μυαλό από την άποψη της εγκεφαλικής δραστηριότητας.

Το βάρος της ψυχής

Το 1901 ο Duncan MacDougall έκανε μετρήσεις βάρους των ασθενών καθώς πέθαναν. Ισχυρίστηκε ότι υπήρξε απώλεια βάρους διαφόρων ποσοτήτων κατά τη στιγμή του θανάτου, συμπέρανε ότι η ψυχή ζυγίζει 21 γραμμάρια. Ο φυσικός Robert L. Park έχει γράψει ότι τα πειράματα του MacDougall "δεν θεωρούνται σήμερα ως επιστημονικώς αποδεκτά" και ο ψυχολόγος Bruce Hood έγραψε ότι "επειδή η απώλεια βάρους δεν ήταν αξιόπιστη ή αναπαραγόμενη, τα ευρήματά της ήταν μη επιστημονικά".

Το ζήτημα των 21 γραμμαρίων, ένα ζήτημα που απασχολεί την ιατρική κοινότητα εδώ και δεκαετίες. Αρκετοί είναι αυτοί οι οποίοι υποστήριξαν πως ναι, τη στιγμή του θανάτου έχουμε μια μικρή απώλεια βάρους και πως ναι, το βάρος αυτό ισοδυναμεί με το βάρος της υλικής υπόστασης της ψυχής που με το θάνατο απελευθερώνεται από το σώμα. Μια άποψη συμβατή με τη θρησκεία -και βολικότατη για την ανθρώπινη ψυχολογία: χωρίς την ψυχή, ο νεκρός παραμένει νεκρός.

Τελικά τι είναι ψυχή;

Κανένας ως τώρα δεν έχει μπορέσει να αποδείξει ότι η ψυχή σχετίζεται ή προέρχεται από κάτι εκτός από τις βιολογικές μας λειτουργίες. Και φυσικά κανείς δε θυμάται κάτι πριν τη γέννησή του ή δεν επέστρεψε από τους νεκρούς για να μας πει αν υπάρχει κάτι πριν και μετά τη ζωή.

Ο Κλεάνθης Γρίβας, ψυχίατρος-νευρολόγος και διδάκτωρ της ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ, έχει πει σε συνέντευξή του στο Γιώργο Στάμκο: «Η ζωή είναι ένα σύντομο διάλειμμα ύπαρξης ανάμεσα σε δυο καταστάσεις ανυπαρξίας. Αντιμέτωπος με το διάλειμμα-ζωή, που ως βιολογικό φαινόμενο δεν έχει κανένα απολύτως νόημα, ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος σε μια θεμελιώδη επιλογή (μέσα από την οποία πραγματώνεται η υπαρξιακή του ελευθερία): Μπορεί να προσπαθήσει να νοηματοδοτήσει αυτό το διάλειμμα, βάζοντάς του την προσωπική του σφραγίδα ή να το ζήσει «έως έτυχεν». Δεν υπάρχει τρίτη επιλογή. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο που μπορεί να πει «εγώ» (δηλαδή είναι το μοναδική ζώο που έχει επίγνωση του εαυτού του και συνείδηση του γεγονότος ότι αποτελεί μια μοναδική και ανεπανάληπτη οντότητα). Παράλληλα είναι και το μοναδικό ζώο που ξέρει ότι θα πεθάνει. Όντας λοιπόν σε υπαρξιακή αδυναμία να αποδεχθεί την αναπότρεπτη βιολογική αναγκαιότητα του θανάτου της μοναδικής και ανεπανάληπτης οντότητάς του, είναι επιρρεπής στην αποδοχή οποιονδήποτε ιδεολογικών κατασκευασμάτων που προσφέρουν τη δυνατότητα της ύπαρξής του στο επέκεινα. Κι εδώ παρεμβαίνει η μεταφυσική και η θρησκεία, εν είδει προσκαίρως ανακουφιστικού ψυχοφάρμακου, που όπως όλα τα ψυχοφάρμακα έχουν άπειρες παρενέργειες και, κατά κανόνα, αποδεικνύονται χειρότερα από την αρρώστια.»

Δεν ξέρω αν έχω απλά τη συναισθηματική και ίσως ναρκισσιστική ανάγκη να πιστέψω ότι υπάρχει κάτι πέρα από τον υλικό κόσμο ή αν έχω επηρεαστεί από τις φιλοσοφικές και θρησκευτικές θεωρίες. Όμως βαθιά μέσα μου πιστεύω ότι για να υπάρξει κάποιο είδος ζωής απαιτείται μία μορφή ενέργειας. Αν και υπάρχουν διάφορες θεωρίες στη Φυσική (και ειδικότερα στον τομέα της Κβαντικής Φυσικής), είναι πολύ δύσκολο να αποδείξουμε κάτι και να βρούμε από πού προέρχεται αυτή η ενέργεια. Ίσως όμως να υπάρχει μέσα μας αυτή η «μορφή ενέργειας» η οποία παίρνει διαφορετική μορφή πριν τη γέννησή μας και μετά το θάνατό μας (ή διασκορπίζεται απλά στο σύμπαν) και η οποία μας δίνει υπόσταση και μας κάνει αυτό που είμαστε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Ότι και να ισχύει όμως, είτε υπάρχει κάτι πέρα από τη ζωή και το σώμα είτε όχι, εμείς καλούμαστε όσο είμαστε ζωντανοί να δώσουμε στη ζωή μας ένα νόημα και να τη ζήσουμε όσο μπορούμε καλύτερα και πιο ουσιαστικά.